Klasyka duchowości

Publikacja Nad księgami opata Jana o naśladowaniu Chrystusa zawiera tekst O naśladowaniu Chrystusa oraz komentarz s. Małgorzaty Borkowskiej OSB.

W historii chrześcijaństwa mamy kilka dzieł literackich, które pochodzą ze środowisk monastycznych, czytane są powszechnie do dzisiaj, i szczególnie silnie wpłynęły na ukształtowanie się naszej duchowości, gdyż dały wyraz ludzkiej tęsknocie za Bogiem.

Najstarsze z nich to Księga starców i narosła wokół niej literatura egipskiej pustyni. Dalej, Wyznania św. Augustyna; zaliczam je do literatury monastycznej, gdyż autor był wedle ówczesnych pojęć mnichem, chociaż w mieście; założył nawet wspólnotę, napisał dla niej regułę, i jak większość Ojców Kościoła został biskupem z mnicha właśnie.

Następna jest Reguła św. Benedykta; jej nauka, ale przede wszystkim jej praktyka w niezliczonych wspólnotach, kształtowała życie chrześcijańskie (jak pisze Rowan Williams) przez sam fakt, że ukształtowała mnóstwo osobowości, które z kolei kształtowały społeczeństwo. Czwarta jest księga O naśladowaniu Chrystusa.

Najwcześniejsze rękopiśmienne kopie Naśladowania pochodzą z Włoch i oczywiście nie są przez kopistów wyraźnie datowane. Ponieważ jednak cechy pisma i szczegóły wykonania pozwalają datować średniowieczne rękopisy z dużą dokładnością, jest pewne, że najstarsza zachowana kopia (podkreślmy: kopia już, nie pierwopis autorski), sporządzona w Vercelli i tam do dziś przechowywana, powstała między rokiem 1280 a 1330. Nie później. Otóż nawet koniec tego przedziału czasowego to jeszcze równe pół wieku przed przyjściem na świat Tomasza a Kempis (1380-1471), któremu na północny wschód od Alp przypisuje się do dzisiaj autorstwo tej księgi; a blisko sto lat przed jego dojrzałą działalnością pisarską.

Z wielką radością oddajemy w ręce Czytelników tom 100. serii Źródła Monastyczne: Reguły (De institutis coenobiorum) świętego Jana Kasjana.

Dzieło, które czytelnik bierze do ręki, ma swoje wyjątkowe miejsce w literaturze ascetycznej. Ten obszerny traktat powstały w południowej Galii w latach 420–424 kształtował zachodnią myśl monastyczną przez długie lata, między innymi wywarł wpływ na dwa najważniejsze teksty łacińskiej normatywy  klasztornej: Regułę Mistrza oraz Regułę św. Benedykta.

„Księga Starców” (Gerontikon) to najstarszy zbiór nauk wczesnych monastycznych „ojców”, pierwsza zachowana próba spisania mądrości pustyni.

W czasie jej spisywania mądrość ta mogła sobie liczyć około stu lat, więc było to dwa lub trzy pokolenia doświadczeń. I już wtedy była na tym poziomie znajomości praw rządzących życiem duchowym i ludzką psychiką, na którym trwa nadal. Jakiś pustelnik, może mnich wędrowny, postanowił sobie, że zamiast chodzenia jak dotąd do ojców po słowo, lepiej będzie mieć ich nauki dostępne i powielone na piśmie, więc on je spisze.

Czytelnik dostaje do ręki zapis konferencji wygłaszanych w klasztorze w Żarnowcu w latach 2018–2021 przez s. Małgorzatę Borkowską i następnie spisanych. Stąd nieco gawędziarski charakter tej książki. Jest ona mimo to częścią większego cyklu komentującego najważniejsze dzieła literatury monastycznej, które miały szczególny wpływ tak na rozwój życia zakonnego w chrześcijaństwie, jak i na kulturę chrześcijańską w ogóle. Są to, w chronologicznym porządku powstawania: Księga Starców, Reguła św. Benedykta i księga O naśladowaniu Chrystusa. Jeśli dodamy Wyznania św. Augustyna, otrzymamy właściwie komplet najsłynniejszych w Kościele zapisów odwiecznej tęsknoty ludzkiej do Boga.

Zbiór listów św. Hieronima zawiera 154 pisma, które powstały w latach 374-419, to znaczy od czasu jego przybycia do Antiochii Syryjskiej (po opuszczeniu mniszej wspólnoty w Akwilei, a przed udaniem się na pustynię Chalkis) aż do końca życia.

Są one niewątpliwie tak ważne, iż należy je umieścić zaraz po jego największym dziele - po tłumaczeniu Pisma Świętego na język łaciński - po Wulgacie. Powodem takiego znaczenia są przede wszystkim zagadnienia, które listy poruszają, oraz wykwintny, pełen krasomówczego piękna styl pisarski autora.

Listy zajmują cenne miejsce w twórczości piśmienniczej św. Hiero­nima. On sam miał tego świadomość, skoro umieścił je w wykazie swej twórczości pisarskiej. Zbiór Hieronimowych listów zawiera 154 pisma, które powstały w latach 374-419, to znaczy od czasu jego przybycia do Antiochii Syryjskiej (po opuszczeniu mniszej wspólnoty w Akwilei, a przed udaniem się na pustynię Chalkis) aż do końca życia.

Utwory Tomasza a Kempisa od wieków stanowią konkretną pomoc na ścieżkach wiary, pokrzepiając wątpiących i umacniając wierzących.

Niniejsza książeczka zawierająca pięć krótkich, przystępnych w formie i bogatych w treść utworów, również będzie cennym wsparciem duchowym dla każdego, kto zechce po nią sięgnąć.

Powodem napisania o Jedności Kościoła katolickiego było odszczepieństwo, które w Kościele wywołał Nowacjan. Św. Cyprian postanowił położyć koniec zabiegom zwolenników tej sekty, utwierdzając wiernych w wierze i w przywiązaniu do prawego Kościoła.

Książka ta to duchowe dziełko jednego  najstarszych Ojców Kościoła, św. Cypriana z Kartaginy, który żył i pisał w III wieku wśród ognia prześladowań a swą naukę opieczętował męczeństwem.

Jego pisma oświecały umysły, lecz jeszcze bardziej zagrzewały serca i podnosiły je od rzeczy znikomych do Boga.

Jego dzieła są dziś bardzo cenne, bo i dziś miliony chrześcijan potrzebują pociechy oraz by słowem natchnionym wzmacniano ich wśród coraz cięższej walki z kłamstwem, obłudą i nędzą; aby serca podnoszono od łudzących przyjemności i rozkoszy tego świata do rzeczy niebieskich. 

Dla Diadocha modlitwa i asceza są zewnętrznymi przejawami istniejącej wewnątrz relacji między Bogiem a człowiekiem. Zaznacza on jednak, że nie jest czymś właściwym określanie jakości tej relacji na podstawie zewnętrznych przejawów. 

Dlatego właśnie podkreśla, że to pokora najbardziej pomaga w osiągnięciu zdrowej bezinteresowności, bo prowadzi do zapomnienia o własnym sukcesie i postępie, co z kolei umożliwia to, aby modlić się jak należy, według własnego stanu.

Kiedy jednak ktoś doświadczył już żarliwości w modlitwie, przekraczającej wszelką szerokość i obejmującej wszystko, powinien bezustannie szukać tego stanu, spędzając w nim jak najwięcej czasu.

Tomasz a Kempis, chociaż wiódł życie w odosobnieniu i z dala od światowego zgiełku, to jednak, dzięki swej duchowości, którą wyraził w tylu swoich dziełach, stał się w pewien sposób postacią powszechnie znaną, okazując się niezwykłym nauczycielem i mistrzem duchowym, nie tylko dla tych, którzy poświęcili się życiu zakonnemu, lecz także dla wielu spośród tych, którzy prowadzą życie świeckie [...]. Głosząc wewnętrzne zjednoczenie z Bogiem, jako cel życia duchowego, również do ludzi współczesnych przemawia on nadal przekonywująco i w sposób niosący im zbawienny pożytek.

Książka przedstawia naukę Ewagriusza z Pontu (345–399) na temat ośmiu duchów zła zwanych też myślami namiętnymi (gr. logismoi) atakujących każdego człowieka czyli obżarstwa, nieczystości, chciwości, smutku, gniewu (złości), acedii, próżności i pychy.

„Co nam dziś mówi św. Franciszek? Droga Franciszka ku Chrystusowi wychodzi od spojrzenia na Krzyż. A druga rzecz, o której świadczy Franciszek jest taka: kto idzie za Chrystusem, otrzymuje prawdziwy pokój, ten pokój, który tylko On, a nie świat mogą nam dać”.
Ojciec Święty Franciszek w Asyżu, 4 października 2013 r.

Jeśli więc mamy się uczyć tej postawy Franciszkowego zaangażowania i oddania Panu Jezusowi, to trudno o lekturę bardziej podstawową, bardziej przybliżającą postać Świętego i pierwszych Jego towarzyszy, niż napisana w średniowieczu przez anonimowego autora historia Biedaczyny z Asyżu, nosząca tytuł: „Kwiatki św. Franciszka”. Oto ona.

Filokalia to najważniejsza wschodniochrześcijańska antologia pism o modlitwie nieustannej. Obejmuje teksty starożytne i średniowieczne z obszaru kultury grecko-bizantyńskiej. Są one od kilku stuleci równie ważne także dla duchowości zachodniego chrześcijaństwa.

Dzieło to przeżywa nową falę zainteresowania. Wydaje się, że jego znajomość jest niemal konieczna do rozumienia ekumenicznej Tradycji Kościoła. Rozświetla ono najtrudniejsze zawiłości życia duchowego.

Formuła zwięzłych i trafnych tekstów powoduje zaś, że szybko można przejść od wiedzy o modlitwie do jej praktyki.

Niniejszy tom zawiera najbardziej uznany wybór Filokalii, dotyczący modlitwy Jezusowej, zwanej też modlitwą serca lub modlitwą nieustanną.

Ogródek różany to krótki traktat duchowy napisany przez Tomasza a Kempis, autora bestsellerowego O naśladowaniu Chrystusa, który wprowadza nas w fascynujący świat osobowej relacji z Bogiem. Obfitość zawartych w nim myśli, niezwykła głębia ich treści oraz zwięzłość formy, która je wyraża, czynią z niego prawdziwą perełkę literatury ascetycznej.