Klasyka duchowości

Publikowanie we współczesnej nam epoce, choćby w przystępnej postaci, wyboru pism eremity tak przejrzystego i doskonałego, jakim był bł. Paweł (1476–1528), to świadome wyzwanie rzucone światu z ufnością i w nadziei, która nie zawodzi; w „szaleństwie” człowieka, który wie, że głupstwo u Boga jest mądrzejsze od zwodniczej mądrości ludzi.

Ten, kto wśród współczesnego zamętu szuka drogi, żeby wrócić do swojej izdebki, bez czego nie można spotkać żywej Prawdy, podejmie to wyzwanie. Erem może stanowić konkretną metaforę dla tak wielu spośród nas, którzy na pustkowiu teraźniejszości chcieliby zyskać pomoc, żeby żyć w „wewnętrznym klasztorze” przesyconym pragnieniem Boga.

Dla innych, bez wątpienia mniej licznych, ale „powołanych” w szczególny sposób, teksty zawarte w tej książce mogą służyć jako przewodnik do tego, by w dosłowny sposób znaleźć drogę do eremu: „O beata solitudo, o sola beatitudo!”.

Niemal przez całą starożytność chrześcijańską i przez średniowiecze wierzono, że Maria z Magdali (zob. Mt 27,56.61; Mk 15,40.47; 16,1.9; Łk 8,2; J 19,25; 20,1.11–18), Maria z Betanii, która podejmowała Pana, przysłuchiwała się Mu (zob. Łk 10,38–42) i namaściła Jego stopy olejkiem nardowym (zob. J 11,2; 12,3–7), kobieta, która – również w Betanii – namaściła głowę Pana (zob. Mt 26,6–13; Mk 14,3–9), i grzesznica, która obmyła Jego stopy łzami, aby następnie otrzeć je własnymi włosami (zob. Łk 7,36–50) – to jedna i ta sama osoba.

Chociaż nie brakuje ojców dostrzegających tu więcej kobiet, bł. Paweł Giustiniani bez wątpienia staje po stronie tych, którzy w św. Marii Magdalenie widzą jedną tylko osobę, i jak sam wyznaje, obdarza ją głębokim nabożeństwem – zyskał tę łaskę, że zostało ono umocnione również w eremie w Camaldoli. Jest aż pięć jego niewielkich dzieł poświęconych postaci Magdaleny:

1. Święta Maria Magdalena w Ewangelii. Pierwsza redakcja (SMMV I);

2. Święta Maria Magdalena w Ewangelii. Druga redakcja (SMMV II);

3. Święta Maria Magdalena, model życia kontemplacyjnego. Pierwsza redakcja łacińska (SMMlat I);

4. Święta Maria Magdalena, model życia kontemplacyjnego. Druga redakcja łacińska (SMMlat II);

5. Święta Maria Magdalena, model życia kontemplacyjnego. Redakcja w języku volgare (SMMvolg).

W SMMV II odnajdujemy typowy i wartościowy przykład rozważania nad świętym tekstem, zgodnie z nauczaniami skodyfikowanymi przez np. św. Lorenza (Wawrzyńca) Giustinianiego (1381–1456). Odwołanie się do tego autora wydaje się nam właściwe, zważywszy na jego autorytet w tej dziedzinie, a także przede wszystkim ze względu na bezpośrednią znajomość – udokumentowaną w sposób pewny – jaką utrzymywał z nim jego błogosławiony potomek (który zresztą wykazuje, że w dziedzinie duchowości ma wiele wspólnego ze świętym patriarchą).

Zresztą św. Lorenzo Giustiniani nie ogranicza się do tego, aby przedstawić scholastyczną definicję bądź naszkicować zasady i odczucia, na jakich powinna się opierać właściwa medytacja nad świętym tekstem, ale oferuje różne cenne tego przykłady…

Czerpiąc z wielkiego korpusu dzieł Giustinianiego, na stronicach niniejszego tomu chcemy przedstawić małą próbkę jego solilokwiów.

Ograniczymy się tutaj do napisanych w młodości, a zwłaszcza do tych, które zostały datowane przez samego autora. Oto ich wykaz:

– Rozmyślanie o wyrzeczeniu się swych dóbr i samego siebie, Jerozolima 1507 (Pensiero 1507);

– Wyznanie swych grzechów, pomiędzy 4 lipca a 6 sierpnia 1510 (Confessione);

– Rozmyślanie o bojaźni Bożej, koniec grudnia 1510 (Pensiero sul timore);

– Rozmyślanie o dobrodziejstwach i o miłosierdziu Boga, koniec grudnia 1510 (Pensiero sui benefici);

Zapraszamy do fascynującej podróży przez czasy wczesnochrześcijańskiego Mediolanu w towarzystwie św. Ambrożego z Mediolanu, wybitnego biskupa, mówcy i myśliciela. Jego dzieło "O dziewictwie" ukazuje nam tajemnice życia konsekrowanego, rzucając światło na wyjątkowy okres IV wieku, kiedy Kościół przechodził przez dynamiczne przemiany.

W czasach, gdy chrześcijaństwo stawało się coraz bardziej wpływową siłą społeczną, a liczba wyznawców rosła, św. Ambroży stał na czele Mediolanu, pełniąc rolę biskupa i pasterza. Jego pisma nie tylko przetrwały wieki, ale także wciąż inspirują i prowokują do refleksji.

"O dziewictwie" to jedno z tych niezwykłych dzieł, które ukazują głęboką troskę Ambrożego o duchowieństwo, dziewice konsekrowane oraz kult męczenników.

Autor, z wyjątkowym zmysłem literackim i dogłębną wiedzą teologiczną, prowadzi czytelnika przez moralno-ascetyczne rozważania na temat życia poświęconego Bogu.

Jego mowy, listy, hymny i komentarze biblijne pozostają niezwykłym dziedzictwem, a "O dziewictwie" stanowi perłę w koronie jego twórczości.

W historii chrześcijaństwa mamy kilka dzieł literackich, które pochodzą ze środowisk monastycznych, czytane są powszechnie do dzisiaj i szczególnie silnie wpłynęły na ukształtowanie się naszej duchowości, gdyż dały wyraz ludzkiej tęsknocie za Bogiem.

Jednym z takich dzieł jest Naśladowanie Chrystusa, które jak się okazuje mylnie przypisywane jest kanonikowi Tomaszowi z Kempen (1380–1471?) będącemu wyłącznie kopistą traktatu. Najwcześniejsze rękopiśmienne kopie Naśladowania pochodzą z Włoch i oczywiście nie są przez kopistów wyraźnie datowane. 

Ponieważ jednak cechy pisma i szczegóły wykonania pozwalają datować średniowieczne rękopisy z dużą dokładnością, jest pewne, że najstarsza zachowana kopia (podkreślmy: kopia już, nie pierwopis autorski), sporządzona w Vercelli i tam do dziś przechowywana, powstała między rokiem 1280 a 1330. Nie później. Otóż nawet koniec tego przedziału czasowego to jeszcze równe pół wieku przed przyjściem na świat Tomasza a Kempis, któremu na północny wschód od Alp przypisuje się do dzisiaj autorstwo tej księgi; a blisko sto lat przed jego dojrzałą działalnością pisarską.

Treścią tej książki jest afirmacja wyboru Boga, tak pełna i radykalna, że mnóstwo czytelników widzi w niej po prostu negację wszelkich ludzkich wartości. Ale co w takim razie powiedzieć o Ewangelii, w której Chrystus wyraźnie żąda tak pełnego postawienia Go na czele swoich miłości, żeby w porównaniu z Nim każda inna miłość, nawet do własnego życia, była jakby odrzuceniem?

Jan Klimak miał posiadać wyjątkowe wykształcenie i wiedzę. Pozostawił po sobie niezwykłe dzieło, Drabinę raju, które jest zarysem drogi do świętości. Napisał je na prośbę przełożonego sąsiedniego monasteru z Raithau.

W swojej pisarskiej i teologicznej koncepcji odwołuje się do wizji Jakuba, który uciekając przed Ezawem, zasnął w drodze: We śnie ujrzał drabinę opartą na ziemi, sięgającą swym wierzchołkiem nieba, oraz aniołów Bożych, którzy się wspinali i schodzili po niej na dół (Rdz 28,12).

Do tego zdarzenia nawiązuje Jezus w rozmowie z Natanaelem: Zobaczysz jeszcze więcej niż to (…). Ujrzycie niebiosa otwarte i aniołów Bożych wstępujących i zstępujących nad Syna Człowieczego (J 1,50–51).

Drabina staje się dla pisarza obrazem zstępowania Boga ku człowiekowi, a przede wszystkim wędrówki człowieka ku Bogu, która przypomina wspinanie się po trzydziestu szczeblach. Stanowią one literacką metaforę, ale też oddają osobiste doświadczenie duchowe autora, który przez czterdzieści lat prowadził życie pustelnicze

Publikacja Nad księgami opata Jana o naśladowaniu Chrystusa zawiera tekst O naśladowaniu Chrystusa oraz komentarz s. Małgorzaty Borkowskiej OSB.

W historii chrześcijaństwa mamy kilka dzieł literackich, które pochodzą ze środowisk monastycznych, czytane są powszechnie do dzisiaj, i szczególnie silnie wpłynęły na ukształtowanie się naszej duchowości, gdyż dały wyraz ludzkiej tęsknocie za Bogiem.

Najstarsze z nich to Księga starców i narosła wokół niej literatura egipskiej pustyni. Dalej, Wyznania św. Augustyna; zaliczam je do literatury monastycznej, gdyż autor był wedle ówczesnych pojęć mnichem, chociaż w mieście; założył nawet wspólnotę, napisał dla niej regułę, i jak większość Ojców Kościoła został biskupem z mnicha właśnie.

Następna jest Reguła św. Benedykta; jej nauka, ale przede wszystkim jej praktyka w niezliczonych wspólnotach, kształtowała życie chrześcijańskie (jak pisze Rowan Williams) przez sam fakt, że ukształtowała mnóstwo osobowości, które z kolei kształtowały społeczeństwo. Czwarta jest księga O naśladowaniu Chrystusa.

Najwcześniejsze rękopiśmienne kopie Naśladowania pochodzą z Włoch i oczywiście nie są przez kopistów wyraźnie datowane. Ponieważ jednak cechy pisma i szczegóły wykonania pozwalają datować średniowieczne rękopisy z dużą dokładnością, jest pewne, że najstarsza zachowana kopia (podkreślmy: kopia już, nie pierwopis autorski), sporządzona w Vercelli i tam do dziś przechowywana, powstała między rokiem 1280 a 1330. Nie później. Otóż nawet koniec tego przedziału czasowego to jeszcze równe pół wieku przed przyjściem na świat Tomasza a Kempis (1380-1471), któremu na północny wschód od Alp przypisuje się do dzisiaj autorstwo tej księgi; a blisko sto lat przed jego dojrzałą działalnością pisarską.

Z wielką radością oddajemy w ręce Czytelników tom 100. serii Źródła Monastyczne: Reguły (De institutis coenobiorum) świętego Jana Kasjana.

Dzieło, które czytelnik bierze do ręki, ma swoje wyjątkowe miejsce w literaturze ascetycznej. Ten obszerny traktat powstały w południowej Galii w latach 420–424 kształtował zachodnią myśl monastyczną przez długie lata, między innymi wywarł wpływ na dwa najważniejsze teksty łacińskiej normatywy  klasztornej: Regułę Mistrza oraz Regułę św. Benedykta.

„Księga Starców” (Gerontikon) to najstarszy zbiór nauk wczesnych monastycznych „ojców”, pierwsza zachowana próba spisania mądrości pustyni.

W czasie jej spisywania mądrość ta mogła sobie liczyć około stu lat, więc było to dwa lub trzy pokolenia doświadczeń. I już wtedy była na tym poziomie znajomości praw rządzących życiem duchowym i ludzką psychiką, na którym trwa nadal. Jakiś pustelnik, może mnich wędrowny, postanowił sobie, że zamiast chodzenia jak dotąd do ojców po słowo, lepiej będzie mieć ich nauki dostępne i powielone na piśmie, więc on je spisze.

Czytelnik dostaje do ręki zapis konferencji wygłaszanych w klasztorze w Żarnowcu w latach 2018–2021 przez s. Małgorzatę Borkowską i następnie spisanych. Stąd nieco gawędziarski charakter tej książki. Jest ona mimo to częścią większego cyklu komentującego najważniejsze dzieła literatury monastycznej, które miały szczególny wpływ tak na rozwój życia zakonnego w chrześcijaństwie, jak i na kulturę chrześcijańską w ogóle. Są to, w chronologicznym porządku powstawania: Księga Starców, Reguła św. Benedykta i księga O naśladowaniu Chrystusa. Jeśli dodamy Wyznania św. Augustyna, otrzymamy właściwie komplet najsłynniejszych w Kościele zapisów odwiecznej tęsknoty ludzkiej do Boga.

Zbiór listów św. Hieronima zawiera 154 pisma, które powstały w latach 374-419, to znaczy od czasu jego przybycia do Antiochii Syryjskiej (po opuszczeniu mniszej wspólnoty w Akwilei, a przed udaniem się na pustynię Chalkis) aż do końca życia.

Są one niewątpliwie tak ważne, iż należy je umieścić zaraz po jego największym dziele - po tłumaczeniu Pisma Świętego na język łaciński - po Wulgacie. Powodem takiego znaczenia są przede wszystkim zagadnienia, które listy poruszają, oraz wykwintny, pełen krasomówczego piękna styl pisarski autora.

Listy zajmują cenne miejsce w twórczości piśmienniczej św. Hiero­nima. On sam miał tego świadomość, skoro umieścił je w wykazie swej twórczości pisarskiej. Zbiór Hieronimowych listów zawiera 154 pisma, które powstały w latach 374-419, to znaczy od czasu jego przybycia do Antiochii Syryjskiej (po opuszczeniu mniszej wspólnoty w Akwilei, a przed udaniem się na pustynię Chalkis) aż do końca życia.

Utwory Tomasza a Kempisa od wieków stanowią konkretną pomoc na ścieżkach wiary, pokrzepiając wątpiących i umacniając wierzących.

Niniejsza książeczka zawierająca pięć krótkich, przystępnych w formie i bogatych w treść utworów, również będzie cennym wsparciem duchowym dla każdego, kto zechce po nią sięgnąć.

Dla Diadocha modlitwa i asceza są zewnętrznymi przejawami istniejącej wewnątrz relacji między Bogiem a człowiekiem. Zaznacza on jednak, że nie jest czymś właściwym określanie jakości tej relacji na podstawie zewnętrznych przejawów. 

Dlatego właśnie podkreśla, że to pokora najbardziej pomaga w osiągnięciu zdrowej bezinteresowności, bo prowadzi do zapomnienia o własnym sukcesie i postępie, co z kolei umożliwia to, aby modlić się jak należy, według własnego stanu.

Kiedy jednak ktoś doświadczył już żarliwości w modlitwie, przekraczającej wszelką szerokość i obejmującej wszystko, powinien bezustannie szukać tego stanu, spędzając w nim jak najwięcej czasu.

Z chwilą gdy obecność Ducha Bożego ujawniała się w którymś z miesz­­kańców pustyni, można było szanować go ze względu na Boga i na­­zywać go abba. Ta obecność okazywała się przede wszystkim przez dar słowa. Ostatecznie więc abba nie znaczy nic innego niż: ojciec duchowy, przez którego Bóg mówi.

Abba Mojżesz któregoś dnia zobaczył Ducha Świętego zstępującego na jego ucznia Zachariasza; odtąd zaczął zwracać się do niego, jak do swego ojca duchowego: „Powiedz mi, co mam robić... bo widziałem Ducha zstępującego na ciebie i od tej chwili czuję konieczną potrzebę, by się ciebie radzić”.

Takie jest pochodzenie apoftegmatów i sekret ich niezwykłej popularności we wszystkich czasach i we wszystkich krajach. Pierwsi pustelnicy egipscy, zaprowadzeni przez Ducha na pustynię śladem Jezusa, zostali napełnieni Jego darami i stali się dla swych braci żywymi obrazami świętości, mądrości, dobroci i miłosierdzia Bożego.

.

Tomasz a Kempis, chociaż wiódł życie w odosobnieniu i z dala od światowego zgiełku, to jednak, dzięki swej duchowości, którą wyraził w tylu swoich dziełach, stał się w pewien sposób postacią powszechnie znaną, okazując się niezwykłym nauczycielem i mistrzem duchowym, nie tylko dla tych, którzy poświęcili się życiu zakonnemu, lecz także dla wielu spośród tych, którzy prowadzą życie świeckie [...]. Głosząc wewnętrzne zjednoczenie z Bogiem, jako cel życia duchowego, również do ludzi współczesnych przemawia on nadal przekonywująco i w sposób niosący im zbawienny pożytek.

Oglądani z daleka, poznawani przez syntetyczne relacje historyków Kościoła, pierwsi egipscy mnisi zlewają się w jedną szaroburą masę: wszystko to zakapturzone, wszystko ucieka od ludzi, pości, umartwia się i podobno z jakiejś niejasnej racji ma blisko do Pana Boga. Cóż, równie bezkształtnie wygląda każda grupa ludzka, albo i każdy gatunek stworzeń, widziany z zewnątrz.

Oprócz informacji rzetelnych składają się na taki obraz także bajki, nieporozumienia i rzadko kwestionowane tzw. poglądy obiegowe. Mamy takie poglądy i przekonania o różnych narodach, mamy i o grupach zawodowych. Ojcowie Pustyni dzielą po prostu wspólny los wszystkich „obcych”. I jak człowiek, który na przykład doskonale wie od dziecka, „jacy są Niemcy”, a kiedy wreszcie pojedzie do Niemiec, zaczyna odkrywać, że są – jak wszyscy ludzie – bardzo różni, tak i ten dopiero, kto zawiera bliższą znajomość z Ojcami, zaczyna odkrywać różnice: usposobień, charakterów, stylu pobożności.

Książka przedstawia naukę Ewagriusza z Pontu (345–399) na temat ośmiu duchów zła zwanych też myślami namiętnymi (gr. logismoi) atakujących każdego człowieka czyli obżarstwa, nieczystości, chciwości, smutku, gniewu (złości), acedii, próżności i pychy.

Wybitni polscy mistycy są niemal nieznani. Wynika to głównie z tego, że ich najwybitniejsze dzieła pisane były po łacinie. Dziś udaje się uzupełnić to poważne uchybienie w polskiej literaturze duchowej poprzez publikację pierwszego polskiego tłumaczenia "Traktatu o najkrótszej drodze do doskonałości". Te znakomite rozważania ukazują drogę, która ma zaprowadzić człowieka do Boga i do zjednoczenia z nim.

Do Barsanufiusza i Jana, dwóch świątobliwych pustelników zwracano się z pytaniami dotyczącymi wyjaśnienia zarówno poważnych problemów duchowych jak i praktycznych zagadnień dnia codziennego. Z 850 listów wybrano te, które dotyczą modlitwy, śmierci i radzenia sobie z grzeszną naturą człowieka: gniewem i nienawiścią. Ta próbka talentu Starców spod Gazy zachęca do zapoznania się z całą kolekcją ich listów.

Od dwóch tysiąc lat, ludzie szukający wskazówek życia duchowego udają się do klasztorów aby w ich kontemplacyjnej atmosferze zbliżyć się choć odrobinę do Boga. Jednym z takich miejsc jest słynąca z ortodoksyjnych mnichów Góra Athos. Mimo, że wiele klasztorów z Góry Athos stoi dziś pustych, nadal przybywa tam co roku kilka milionów wyznawców różnych chrześcijańskich wyznań aby zobaczyć, jak powinno wyglądać prawdziwe chrześcijańskie życie. W tej książce spotkamy się ze świadectwem tego życia. Książka powstała na podstawie rozmów autora z mnichami z Athos.

Filokalia to najważniejsza wschodniochrześcijańska antologia pism o modlitwie nieustannej. Obejmuje teksty starożytne i średniowieczne z obszaru kultury grecko-bizantyńskiej. Są one od kilku stuleci równie ważne także dla duchowości zachodniego chrześcijaństwa.

Dzieło to przeżywa nową falę zainteresowania. Wydaje się, że jego znajomość jest niemal konieczna do rozumienia ekumenicznej Tradycji Kościoła. Rozświetla ono najtrudniejsze zawiłości życia duchowego.

Formuła zwięzłych i trafnych tekstów powoduje zaś, że szybko można przejść od wiedzy o modlitwie do jej praktyki.

Niniejszy tom zawiera najbardziej uznany wybór Filokalii, dotyczący modlitwy Jezusowej, zwanej też modlitwą serca lub modlitwą nieustanną.

Ogródek różany to krótki traktat duchowy napisany przez Tomasza a Kempis, autora bestsellerowego O naśladowaniu Chrystusa, który wprowadza nas w fascynujący świat osobowej relacji z Bogiem. Obfitość zawartych w nim myśli, niezwykła głębia ich treści oraz zwięzłość formy, która je wyraża, czynią z niego prawdziwą perełkę literatury ascetycznej.